Caroline Mc Kusick/JINHA 
 
HABER MERKEZİ - Savaş ve çatışma süreçlerinde savaş politikalarının bir parçası olarak saldırıya uğrayan katledilen, soykırımdan geçirilen kadınlar, yaşanan süreçlerin açığa çıkarılması için kurulan komisyon ve benzeri oluşumlarda kendilerine yetirence yer bulamadı. Liberya'da uzun süre devam eden iç savaşı kadınların barış eylemleri durdururken, Laos'ta ABD'nin ülkeye bıraktığı binlere mayın ve bombanın temizlenmesi çalışmasını kadınlar yürüttü. Vietnam'da savaş sonrası doğan binlerce tecavüz bebeğine rağmen ABD'nin savaş suçları hala belgelenmedi.  
 
Bir çok ülkede kadınlar hakikat komisyonlarında aktif özne olarak yer alamazken, aldığı yerlerde ise geleceğin tasarlanması süreçlerine katılmak yerine sadece rehabilitasyon ve normalleşme için hukuki ve psikolojik destek süreçlerinde varlık gösterebiliyor. BM'nin verilerine göre dünyada çatışma bölgesi olan bölgelerde bu güne kadar toplam 34 hakikat komisyonu kuruldu. Dünya deneyimlerinin son gününde Güney Kore, Haiti, Kanada, Kenya, Kolombiya, Liberya, Panama, Paraguay, Sierra Lione, Sri Lanka, Uganda, Vietnam ve Laos'ta çözüm ve müzakereye evrilen dönemlerde kadınların durumunu derledik. 
 
GÜNEY KORE
 
Güney Kore'de 1910'da başlayan Japonya işgalinden 1993'te askeri diktatörlük dönemin sonuna kadar işlenen suçları kapsayan Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu 2005'te kuruldu. 240 görevlisi ve 19 milyon dolarlık bütçesi olan komisyon, Japon işgali, Kore savaşı, ABD işgali ve 1945'ten 1987'e kadar yoğun diktatörlük döneminde işlenen suçları araştırdı. Hala çalışmaları devam eden komisyon daha önce propaganda ve 'ülke güvenliği' gerekçesiyle gizlenen devlet kaynaklı suçları belgelemeyi amaçlıyor. Komisyon çalışmaları kapsamında akibeti bilinmeyen binlerce kişinin ne zaman katledildiği ve kimlikleri ortaya çıkarıldı. 2008'de iktidara gelen muhafazakar Büyük Milli Parti komisyonun bütçesini kısıtladı. Komisyonun özellikle incelediği konulardan biri ise Japonya işgali sırasında tecavüze uğrayan binlerce Koreli kadının durumunun ortaya çıkarılması. Komisyon dönemin mağdurlarını ve yakınlarının tanıklıklarını dinliyor. 
 
HAİTİ
 
Uzun bir sömürge, darbe ve mücadele dönemi yaşayan ülkelerden Haiti'de Ulusal Hakikat ve Adalet Komisyonu 1994 yılında kuruldu. Komisyon üyelerinden 2'si kadın, 5'i erkekti. Başkanı Sosyoloğ Francoise Boucard öncülüğünde yürütülen çalışmalarda 9 bini aşkın görüşme gerçekleştirildi. Komisyon çalışmalarında çok zorlandı çünkü darbe döneminde suç işleyen failler hala serbest dolaşıyordu. 2000'de dava açıldı ve bir kaç subay yargılandı ancak hiçbiri ceza almadı. 
 
KANADA
 
Kanada'da yerli çocukların devlet tarafından zorla ailelerden alındıktan sonra yatılı okullarda asimile edilmesi, cinsel, fiziksel ve psikolojik şiddeti maruz kalmasına ilişkin 2013 Yerli Yatılı Okullar Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu kuruldu. Son yatılı okul 1996'da kapandı. Faliyetleri hala devam eden komisyon1876'da başlayan yatılı okul sisteminde 150 bin yerli çocuğun asimilasyon ve şiddetini araştırıyor. Okullarda yaşamını yitiren 4 bin çocuğun kimsesizler mezarlığına defnedildiği ortaya çıktı. 
 
KENYA
 
Kenya'da 2007'de seçimler sonrasında yaşanan çatışmalara ilişkin 2008'de Waki Komisyonu oluşturuldu. Seçimden sonrası farklı aşiretlerden gelen köyler arasında çatışmaların kökleri çok daha derine iniyor. 1963'ten beri darbe ve diktatörlük tarihini araştırmak için kurulan Hakikat, Adalet ve Uzlaşma Komisyonu ise daha uzun bir çalışma yürütüyor. Komisyon yargılamadan ziyade, daha çok tarih üzerine eğitim sağlamaya amaçlıyor. 2010'dan bu yana komisyonun başkanlığını Tecla Namachanja Wanjala yürütüyor. Çalışmaları süren komisyonun çalışmaları sonunda, faillere af ve mağdurlara korumasızlık olacağı için sivil toplum kuruluşları sonuçtan endişeli. 
 
KOLOMBİYA
 
Kolombiya'da 5'te biri sivil olan 3 milyon kişinin yaşamını yitirdiği, 1964'ten beri devam eden savaşın sonucunda başlayan barış görüşmeleri inişli çıkışlı bir seyir izliyor. Küba'da FARC ve devlet arasında süren görüşmelerin 2014'te kesintiye uğramasının ardından müzakereler yeniden başladı. Savaş suçlarının ortaya çıkarılması için 2003'te kurulan Uluslararası Geçici Dönemde Adalet Merkezi'de görüşlerin seyrine göre faaliyetlerini sürdürüyor. Ülkede savaştan kaynaklı zorunlu göç ve tecavüz yayın olarak uygulanan bir sistemli devlet politikası. Kadın hakları ihlalleri ülkede artarak devam ediyor. FARC'ın görüşme masasına oturan militanları arasında kadınlarda var ancak kadınların hakikat komisyonlarında yer alması çok zayıf. Ülkede özellikle kız çocuklarına yönelik işlenen suçlar son dönemlerde oluşturulan bağımsız komisyonlarca ortaya çıkarıldı. 53 Kolombiyalı kız çocuğunun ülkede bulunan Amerikalı askerler tarafından cinsel saldırıya maruz kaldığı ortaya çıktı ve bu askerlerin yargılanması gündemde. Özellikle üniversitelerde hakikatlerin açığa çıkarılması için bağımsız araştırmalar yapılıyor. 
 
LİBERYA
 
Liberya'da 1989-1997 ve 1999-2003 yılları arasında iki büyük iç savaşta toplam 200 bin kişi yaşamını yitirdi. İç savaşlarda faile meçhul cinayetler, çocukların kurban edilmesi ve kadına yönelik tecavüz gibi ağır suçlar işlendi. Kadınların zengin bir deneyime sahip olduğu ülkede ikinci iç savaş döneminin sona erdirilmesi için Liberyalı Kadınlar Barış İçin Kitlesel Hareketi yoğun çaba harcadı. Kadınlar her gün oturma eylemi, barış duası, seks grevi, günlük pazar işgali gibi kitlesel eylemler gerçekleştirdi. İç savaşın sona ermesinin ardından da yoğun şekilde eylemlerini sürdüren kadınların çabaları sonucu ülkenin ilk cumhurbaşkanı bir kadın oldu. Cumhurbaşkanı Ellen Johnson Sirleaf'in ilk resmi kararı olarak 2005'te Liberyalı Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu'nu kurdu. Komisyon 2009 yılına kadar 20 bin savaş mağdurunu dinledi ve raporlaştırdı. Raporda mağdurlara tazminat, faillerin yargılanması, çocuk savaşçıların affı gibi öneriler yaptı. Kararlar henüz uygulanmadı. 
 
PANAMA
 
Panama'da 19681988 yılları arasında diktatörlük döneminde yoğun şekilde insan hakları ihlalleri yaşandı. 2000 yılında diktatörlük dönemi suçlarının açığa çıkarılması için Hakikat Komisyonu kuruldu.  İlk başta askeri üslerde bulunan toplu mezarlıkları araştırmak için kurulan komisyon, faaliyetleri sonradan genişletti. 5'i erkek 2'si kadın olan komisyonu 2002'de çıkan raporunda suçlar belgelendi ama bir sonuç çıkmadı. Komisyonun faaliyetler devam ederken bütçesi kısıtlandı, kimliği belli olmaya kişiler komisyonun bürosuna zorla girerek arşivleri yok etmeye çalıştı. Komisyonun yüzleşme için sunduğu öneriler ise dikkate alınmadı. 
 
PARAGUAY
 
34 yıl süren Alfredo Stroessner diktatörlüğü döneminde savaş, yerli insanlara karşı asimilasyon ve anadil yasakları, demokrasi hareketine karşı yoğun baskı yaşandı. 1992'de "Cond?r Operasyonu" denilen Şili, Arjantin, Uruguay, Bolivya, Paraguay, Brezilya, Peru ve Ekvator'un ortak işkence, kaçırılma ve öldürme ağıyla ilgili arşivler, Paraguay'da ortaya çıktı. "Terör Arşivi" denilen dosyaları araştırmak için 2003'te Paraguay Hakikat ve Adalet Komisyonu kuruldu. Komisyonun 9 üyesinden biri kadındı. 128 bin işkence, idam ve kayıp olayı 2008'te çıkan raporda belgelendi. Ancak kadınlara yönelik suçların belgelenmesi ise avucu geçmedi. Mağdurlara yönelik tazminat verilirken sadece 400 kadın bundan yararlanabildi. 
 
VİETNAM
 
Vietnam'da 5 milyonu aşkın kişinin yaşamını yitirdiği 1955'ten 1975'e kadar süren savaş sonunda uzlaşma, ülkenin yeniden birleşme sürecinde ve ABD'nin işlediği insanlığa karşı suçları konusunda kadınlar arka planda kaldı. Oysa Vietnam'ı işgal ettiği dönemde medya kontrolü sağlayan ABD güçleri, çoğu kadın olan 504 Vietnamlı sivilin katledildiği ve grup tecavüzün gerçekleştirildiği My Lai katliamı gibi olayları örtbas etmek için aktif olarak çabaladı. My Lai katliamı sonrasında sadece bir asker suçlanırken üç yıl ev hapsi aldı. Suçları işleyen ülke dünyanın en önemli emperyalist gücü olduğu için, hakikat ve adalet için herhangi bir mekanizma olmadı. 
 
Aktivistlerin çabaları ABD'yi yargılamaya yeterli olmadı 
 
Uluslararası barış hareketi ve sivil halk örgütleri, savaş sonrasında Amerikalı askerlerin savaş suçları ve kapsamlı insan hakları ihlalleri hakkında beyan verecek kurumlar oluşturmaya çalıştı. Sonuç olarak biri Avrupa, biri ABD'de iki hakikat soruşturması kurulu oluşturuldu. Filozof Jean Paul Sartre, Kübalı kadın diplomatı Melba Hernandez ve Tunuslu feminist Gisèle Halimi'nin aralarında bulunduğu dünya barış aktivistlerin düzenlediği Russell Yargıç Kürsüsü 1967'de İsveç başkenti Stockholm'da düzenlendi. Sol kadın aktivisti Jane Fonda'nın savaşa karşı olan askerlerle beraber organize ettiği Kış Asker Soruşturması 1971'de ABD'nin Detroit kentinde düzenlendi. Her iki etkinlikte de Amerikalı askerler savaş suçları hakkında beyan verdi. Her ikisi de ABD'nin kötüleme politikasına maruz kalarak dünya kamuoyu ve medyada çok yansıtılmadı. İki etkinlikte sadece pişman olan Amerikalı askerle yapıldı. Bugüne kadar Vietnamlı mağdurlar ve özellikle tecrübelerinin ele aldığı kapsamlı bir hakikat ya da yargılama süreci henüz oluşturulmadı. 
 
ABD'nin kadına yönelik suçları 
 
Herhangi bir resmi uluslararası alanında yüzleşilmeyen Vietnam savaşında kadınlar, sömürgecilikten sonraki sosyalist rejimde kazandığı özgürlüklerin işgal sonrası zorla elinden alınmasına şahit oldu. 1959'ta çocuk evlilik, zorla evlilik ve çok eşlilik gibi geleneksel pratiklerden kendilerini bir yasayla kurtaran, isdihdam sektöründe cinsiyet eşitlik kotasından faydalanan, askeri mücadelede aktif rol alan kadınlar, Amerikalı askerlerin "morali" uğruna tecavüz, zorla kaçırılma ve fuhuşa itilme gibi acı savaş politikalarına maruz kaldı. 60 bin Vietnamlı çocuk, Amerikalı askerlerin tecavüzünden doğan bir nesil olarak dünyaya geldi ve dışlandı. Savaş aynı zamanda Vietnam'da bugüne dek devam eden fuhuş ve kadın kaçırılma süreçlerini başlattı. Ülkenin yeniden birleşmesinden hemen sonra kadınların durumu hızlıca geriledi. ABD'nin devam eden baskısıyla yapılan serbest piyasa politikalarıyla beraber hem kadın örgütleri, hem kadınla ilgili yasalarda büyük sıkıntılar yaşandı.
 
LAOS
 
Vietnam'ın komşu ülkesi Laos'ta ABD, 1965'ten 1973'e kadar sol partisi Pathet Lao'yu kırmak için iki milyon ton bomba patlattı. Laos nüfusun 4'te 1'i mülteci oldu. Ölümlerin yüzde 98'i sivil olduğu için bu savaşa "sivil katliamı" demek daha yerinde. "Gizli savaş" olarak bilinen ve gizlenen Laos operasyonlarının tam ölüm bilançosu hala net bilinmiyor. Dünyanın kilometrekare başına en çok bombalanan ülke Laos 40 yıl sonra toprakta gizlenen milyonlarca bombalardan hala temizleniyor. Laos'ta her hafta iki kişi bomba patlamasında yaşamını yitiriyor yada sakat kalıyor. Mağdurların yüzde 40'ı çocuk. Laos'un her yerinde gönüllü mayın temizleme timleri oluşturuldu ve bu timlerde ağırlıkta kadınlar yer alıyor. ABD son dönemlerde kendi döşediği mayınların temizlenmesi için Laos'a maddi kaynak aktarmaya başladı. Laoslu Barış Derneği Başkanı kadın aktivist Channapha Khamvonga'ya göre bu faaliyet, savaşın tanınmasının önüne geçilmek için yapılıyor. 
 
SRİ LANKA
 
Tamil Kaplanları ve Sri Lanka devleti arasında 26 yıllık savaşı araştırmak için 2010'da kurulan komisyon, BM ve sivil toplum kuruluşlar tarafından çok yoğun eleştiri aldı. Komisyon Tamillere yönelik soykırımdan sonra devletin kendini aklamak için kurduğu bir komisyon olmakla eleştiriliyor. Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Komitesi ve Uluslararası Kriz Grubu tarafından boykot edilen komisyonun ana önerisi ise silahlı grupların silah bırakması. Tamil Kaplanları'nın sivillerden aldığı desteği "insan kalkanı kullanmak" olarak değerlendiren komisyon raporunun yanlı sonuçları ise eleştirileri haklı çıkardı. Devletin binlerce Tamil'i katlettiğine yer verilmeyen raporda devletin işlediği bir çok insanlık suçunu photoshopla Tamil Kaplanları'nın üzerine yıktığı ortaya çıktı. Raporu kabul etmeyen uluslararası insan hakları kuruluşları bağımsız bir komisyon önerdi. 
 
SİERRA LEONE
 
Darbe ve diktatörlük ülkesi olan Sierra Leone'de 1991'den 1999'a kadar vahşi bir iç savaş yaşandı. 2002-2004 yılları arasıda insan hakları ihlallerinin araştırılması için Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu kuruldu. Komisyon binlerce mağdur ve yakının dinledi ve rapor hazırladı. Savaş suçları mahkemesi kuruldu. 
 
UGANDA
 
Uganda'da 1971'den 1979'a kadar süren Idi Amin diktatörlüğü ve 1980'den 1985'e kadar süren Milton Obote diktatörlüğü dönemlerini araştırmak için 1988'de bir hakikat komisyonu kuruldu. Faaliyetlere bütçe kısaltmaları nedeniyle sık sık ara veren komisyon 1994'te rapor hazırladı. Kadınlara yönelik suçların yoğun olduğu ülkede komisyon üyelerin hepsi erkekti. Sivil toplum kuruluşlarına göre komisyon sadece hükümete meşruiyet vermek için kuruldu ve herhangi bir yargılama ya da uzlaşmaya amaçlamadı.
 
Yarın:Türkiye-Kürdistan'da savaş suçları ve yüzleşilmesi gereken hakikatler 
 
(fk)